Planlı Eskitme ile Tüketim ve Atık Artışının Hikayesi

1901 yılından beri durmaksızın yanan ampulü daha önce hiç duydunuz mu? California’da bir itfaiye istasyonunda 120 yıldır yanmaya devam eden ampulün ilginç bir hikayesi var. Tüm bu hikayenin arkasında ise “Planlı Eskitme” adlı bir kavram var.

120 Yıldır Yanan Ampul

120 yıldır yanan bir ampul hayal edin. Onun hala yanıp yanmadığını buradan kontrol edebilirsiniz. Günümüzde kullandığımız ampullerin kullanım süresini düşündüğümüzde, 1901 yılında yanmaya başlayan bir ampulün etrafını aydınlatmaya devam etmesi oldukça şaşırtıcı! Öyle ki bu ampul ilk yandığında Osmanlı İmparatorluğu hala ayaktaydı. Tahtta 2. Abdulhamid vardı. Atatürk 20 yaşındaydı. Bunca zaman bozulmadan yanan ampulün markasını merak ediyor olabilirsiniz. Zira şu anda kullanılmakta olan ampullerin ömürleri 3-4 yılda bir bitiyor. Onların yerine böyle uzun süre kullanılabilecek bir ampul çok daha hesaplı olurdu değil mi? Ne yazık ki bu ampulü 1895 yılında üreten Shelby Elektrik adlı firmanın fabrikası kapandı ve bu ampulü üreten kişi de çoktan öldü. Onunla beraber bu ampulün başarısındaki sır da toprağa gömüldü. Peki, o kişiden sonra hiç kimse bu kadar uzun ömürlü bir ampul üretmeyi başaramadı mı? 1880 yılında Thomas Edison tarafından icat edilen ampulün ömrü 1500 saatti. İlk ampulden yalnızca 15 yıl sonra Shelby Elektrik tarafından üretilen ampul ise 120 yıldır yanmaya devam ediyor! Nasıl oluyor da ampulün ömrü 15 yılda bu kadar uzatılabiliyorken günümüzde kullanılan ampuller 3-4 yılda bozuluyor? Bu sorunun yanıtı tarihte saklı. Shelby Elektrik’in ürettiği ampulden 30 yıl sonra, 1925 yılında bir gazete ilanında yer alan ampulün ömrü 1000 saat olarak belirtiliyor.  Yani Thomas Edison’un ürettiği, ömrü 1500 saat olan ampulden 45 yıl sonra ampulün ömrü kısalıyor! İşte bu bilimin mantığına oldukça ters olan durumun nedenine Planlı Eskitme deniyor.

İcatların Bozulma Sürelerinin Ayarlanması

Üreticilerin, bir ürün tasarlarken onun bozulma süresini de ayarlamasına Planlı Eskitme adı veriliyor. Bir endüstriyel tasarım konsepti olan Planlı Eskitme, “ürün yaşam döngüsü” olarak da biliniyor. Kullanmakta olduğunuz cep telefonunuzun yeni bir modeli piyasaya sürüldüğünde, kendi telefonunuzun yavaşladığını düşündüğünüz hiç oldu mu? Böyle bir durumda yeni modeli satın almak için kendi kendinize bahane ürettiğinizi sanıyor olabilirsiniz fakat bu durum sandığınız kadar masum değil. Örneğin iPhone 6’nın CPU’su ilk kullanılmaya başladığında 1400MHz hızında çalışırken üç yıl sonra hızı 600 MHz’ye kadar düşürülmekteydi. Bu durum ortaya çıktığında ise firma yetkilileri kullanıcılarından özür dilemek zorunda kaldı. Telefonlardaki CPU hızını düşürme nedenleri ise “pil ömrünü uzatmak” olarak açıklandı. Her geçen yıl giderek yavaşlayan bir telefon için tüketicinin aklına gelebilecek ilk çözüm yeni çıkan modeli satın almak olur. Oysa telefonun CPU hızı sabit kalsa ve yalnızca bataryası bozulsa, tek gereken yeni bir batarya satın almak olur. Elbette bu bazılarının işine gelmeyecek bir durum! Fakat biraz önce okuduğunuz üzere Planlanmış Eskitme iPhone 6 ile başlamıyor. 23 Aralık 1924 yılında, dünyanın en büyük ampul üretici firmaları tarafından kurulan Phoebus adlı kartel, ampullerin ömrünün 1000 saate indirilmesinde karar kıldı. Bu karara uymayanlara verilecek cezalar bile belliydi. Kartele ait belgeler ve raporlar tarihçiler tarafından bulundu.

Araba Çekebilen Kadın Çoraplarının Devri

Ampulde yaşanan olayların bir benzeri de kadın çorabında yaşandı. 1940 yılının önemli teknolojik icatlarından naylon, dünyanın ilk sentetik tekstil ürünü olduğundan büyük bir ilgi topladı. 2. Dünya Savaşı sırasında askerlerin paraşütlerinde ve çadırlarında bu çok dayanıklı malzeme sıkça kullanıldı. Askeri ihtiyaçların dışında naylon, en çok kadın çorabı ile gündeme geldi. 1946 yılında 360 milyon adet kadın çorabı üretildi.  Fakat kadın çorabına ilgi o kadar fazlaydı ki bu sayı bile talebi karşılamakta yetersizdi. 13.000 çift naylon çorap getiren bir dükkanın önünde 40.000 kişi kuyruğa giriyordu. Tarihte bu olay “naylon ayaklanması” olarak adlandırıldı. Peki, bu ilginin asıl sebebi neydi? Çorapların çok sağlam olmaları! Uzun süre kullanılabilen bu sağlam çoraplarla araba çekebilmek bile mümkündü. Naylon çorabı icat eden DuPont adlı firma başlangıçta büyük bir taleple karşılaşmış olsa da zamanla bu talebin azalmaya başladığını fark etti. Çorapları o kadar sağlamdı ki kimsenin ikinci bir çorap satın almasına gerek kalmıyordu. Bu durum karşısında DuPont yeni bir karar aldı ve çoraplarının sağlamlığını azalttı. Böylece çoraplar günümüzde tekrar tekrar satın alınması gereken sürekli bir tüketim kolu haline geldi.,

Tüketimin ve Atıkların Artışı

Planlı Eskitme için ampul, çorap ve telefon dışında daha birçok örnek gösterilebilir ama buradaki önemli nokta tüketimin artmasından çok ortaya çıkan atığın artmasıdır. Ampul ve çorap gibi sürekli kullanım gerektiren temel ihtiyaçların devamlı olarak “çöp” haline gelmesi belki üretimi, büyümeyi ve gelişmeyi arttırabilir ama aynı zamanda devasa atık yığınlarının da baş sebebidir. Endüstri sektöründe artık meşrulaşan bu sahtekarlığın ne yazık devam edeceği de bir gerçek.